Sinds de 18e eeuw is de plaats van religie in onze samenleving nogal veranderd. Waar het vroeger onmogelijk was om niet in God te geloven. Is geloof nu één mogelijkheid naast vele andere.
Eind 19e eeuw stelde Max Weber dat hoe meer de samenleving beïnvloed zou worden door de wetenschap, hoe minder de moderne mens zou gaan vertrouwen op religie. Dit proces werd secularisatie genoemd. Ondertussen weten we echter dat secularisatie een complexer proces is dan het toenemen van moderniteit en het afnemen van religie.
Secularisatie is een proces waardoor religieus geloof en de bijbehorende praktijk afneemt; religie meer privé wordt; en religie meer versnipperd of differentieert.
Secularisatie houdt dus in dat het religieus geloof en de bijbehorende praktijk afneemt. Mensen gaan simpelweg minder naar een kerk en houden zich daardoor ook minder bezig met de religieuze praktijk. Religie is in het dagelijks leven een bijzaak geworden die steeds minder aandacht krijgt.
Dat mag ook want secularisatie houdt tevens in dat religie een privézaak is. De moderne mens bepaalt zelf of hij iets of niets met een willekeurige religie wil doen. Omdat religie privé is betekent dit ook dat onze openbare ruimten, net als van roken, zijn ontdaan van religie.
Dit komt onder andere doordat onze samenleving versnipperd of gedifferentieerd is. Alles heeft in onze samenleving zijn eigen plek en functie. Een school is er voor het onderwijs, een ziekenhuis voor diegenen die ziek zijn en een kerk voor het beleven van geloof. Deze verschillende onderdelen horen ook niet meer te mengen. Ziek zijn doe je niet op je werk en onderwijs vinden we niet in het ziekenhuis. Geloven doe je ook niet meer op een andere plaats als op die plek die daarvoor is ingericht.
Geloven is één keuze geworden tussen heel veel andere mogelijke opties.
Maar dat men minder actief bezig is met religie, religie meer privé is geworden en religie meer versnipperd is geraakt, betekent niet tegelijkertijd dat er minder religie aanwezig is in de samenleving. Secularisatie houdt niet persé de afwezigheid van religie in. Eerder is secularisatie de capaciteit om op een bepaalde manier om te gaan met de veranderende samenleving en alle verschillen daarin. Secularisatie beschrijft als het ware de historische spanning tussen de religieuze instituten en de instanties in de samenleving.
Deze historische spanning heeft ondertussen echter ook donkerder kanten. Doordat religie steeds meer naar de marge van de samenleving is verschoven, wordt het ook meer en meer onbegrijpelijk dat iemand zijn eigen geloof zó serieus neemt dat dit ingrijpende gevolgen heeft voor het leven en het leven van de mensen daaromheen. Mensen die zo fanatiek en fundamentalistisch denken lijken voor velen van een andere en gestoorde wereld te komen. De westerse samenleving is immers steeds meer gaan denken dat de scheiding van kerk en staat ook inhoudt dat religie een privékwestie is waar je op publieke plaatsen niets van hoort te merken. Maar, in de geschiedenis van Nederland is dit nooit zo geïnterpreteerd, alsof religie geheel uit de publieke sfeer verbannen moest worden.
En eigenlijk is het dat ook niet – verbannen. Want onze geschiedenis van secularisatie heeft religie allerminst doen verdwijnen uit de samenleving. En zelfs niet uit het publieke debat. Religie is nog volop aanwezig in haar vele verschillende verschijningsvormen. Zij het andere vormen dan we van oudsher gewend zijn. Religie is niet alleen aanwezig in de steeds kleiner wordende kerkelijke gemeenschappen, of in het geweld dat het nieuws domineert.
Religie is aanwezig in de vele milde en haast lieve varianten van oosterse spiritualiteit, zoals het grote aanbod van yoga- en zen-scholen. In het steeds groeiende aanbod van spirituele literatuur, zoals een flink aantal tijdschriften bij de supermarkt om de hoek. In het open-huis van de moskee in de buurt. In het grote aanbod van meditatie cursussen, weekenden en trainingen. En misschien zelfs in de algehele drang terug te keren naar een simpeler manier van leven, die dichter bij de natuur staat.
Religie is nog volop aanwezig in onze samenleving. Misschien is dit wel een grote stap terug in ons bevochten secularisatie proces. Een grote stap terug, ja dat denk ik eigenlijk wel. Want laten we wel wezen; religie hoort bij onze samenleving. In al haar verschillende verschijningsvormen. Voor diegenen die willen zien en willen beleven.