Religie is een spelletje dat niet al te serieus genomen moet worden. Als we religie als meer zien dan vermaak voor grote mensen slaat het spel al snel om in bloedige ernst.
Merely, merely, merely, merely … life is but a dream.
Ram Dass in de Netflix documentaire ‘Going Home’
In 1938 geeft de Nederlandse historicus, cultuurfilisoof en antropoloog Johan Huizinga het boekje Homo Ludens, ‘spelende mens’, uit. Hij beschrijft daarin dat onze beschaving niet kan bestaan zonder een bepaald spel-element en eigenlijk één groot spel is. Een spel waarin we ons als mens moeten beperken, onszelf onder controle dienen te houden en aan bepaalde regels hebben te houden. In plaats van het spreekwoordelijke ‘alles is ijdelheid’ stelt Huizinga ‘alles is spel’.
In 1972 gaat cultureel antropoloog Jan van Baal met deze theorie aan de haal in zijn boekje ‘De boodschap der drie illusies.’ Hij zegt dat niet alles spel is, omdat veel dingen in de werkelijkheid een bepaald doel dienen. Een spel is daarentegen iets dat we doen zonder een bepaald doel, behalve het genieten van het spel. Vervolgens beschrijft hij kunst, religie en spel als menselijk gedrag zonder een duidelijk defnieerbaar doel of uitgesproken nut. Deze drie onderwerpen hebben niets te maken met de vraag hoe de mens in leven blijft of zijn soort in stand houdt.
Kunst, religie en spel zijn allen vormen van een illusie.
Jan van Baal in ‘De boodschap der drie illusies (1972)
Het woord illusie heeft vaak de negatieve lading van bedrog of van iets laten zien dat eigenlijk niet waar is. Maar Jan van Baal beschrijft een positieve variant. Spel is bijvoorbeeld een uitstapje uit de werkelijkheid en uit de wereld van alledag, dat ontspanning geeft. Ook kunst geeft door de schoonheid en de emoties die dat oproept een extra dimensie aan de werkelijkheid. En religie kan vorm geven aan de realiteit van de mens, houvast in het dagelijks leven en steun in tijden van crisis. Deze drie illusies geven de mens de mogelijkheid zich te verbinden met de wereld, de geschiedenis, de grote vragen van het leven en de veelal ‘missing link’ in onze werkelijkheid.
Religie geeft een bepaald kader waar de mens op terug kan vallen en waardoor de werkelijkheid even anders bekeken kan worden. Religie kan zodoende ook gezien worden als een spel. Een fascinerend spel dat serieus gespeeld moet worden. Een spel dat een eigen wereld creëert met eigen spelregels. Een spel dat vraagt om vaardigheid in het spelen ervan. Het is geen moeilijk spel. Als je de regels een beetje kent, speel je zo mee. Maar het is een mooi spel. Een spel dat voor zover ik me herinner gemaakt is om duidelijkheid, veiligheid en troost te bieden. En misschien is dat spel wel een illusie, maar ‘who cares’. Het is nog steeds een erg mooi spel.
Maar, een spel moet zoals gezegd wel serieus en met ernst gespeeld worden. En als je vindt dat je persé moet winnen kan dat spel al snel omslaan in bloedige ernst. Voor voorbeelden hiervan hoef ik niet eens meer in de geschiedenis te duiken tegenwoordig. Ik denk maar even aan de uitsluiting van homoseksuelen (of de gehele LGBTQI gemeenschap) en het tegenwoordige fundamentalisme en de agressieve uitingen daarvan.
Religie is een spel geworden met een winnaar, maar vooral héél veel verliezers.
Mag het alsjeblieft gewoon weer een spel zijn? Een mooi spel. Niet slechts vermaak, dat denk ik niet. Maar wel een mooi spel. Ik speel alvast. Speel je mee?